Adashgan avtobus 6 (kamolov) (2-bet)
билолмай бир оз каловланиб қолди. Ҳаяжондан лаблари пирпирарди. Бир нима бўғзига туриб қолгандай гапиргани қўймасди.
– Кимникига келдингиз? – яна сўради аёл.
– Ман, ҳалиги, так..., – деган сўз томоғидан зўрға чиқди.
– Эрим ишга кетган. Келсин, кейин гаплашасиз-а, тоға.
– Хўп, ладно, – деди мўйсафид ва қўли билан "бораверинг" дегандек ишора қилди.
Жувон мўйсафидга тузукроқ разм солди. Қиёфасининг қаерларидир эриникига ўхшаб кетарди. Бу ҳақида қайнопаси Меҳрихонга қўнғироқ қилиб билмоқчи бўлди-да, қайтиб кирди.
– Алё, опажон. Қалай, яхши юрибсизми?.. Ҳа, яхши. Хўжайин ишга кетувдилар. Эшигимиз олдига бир ўрисбашара киши келиб турибди. Мабодо шунақа қариндошларингиз йўқмиди?
– Э, йўғ-е, худо асрасин. Пул сўраб келган бирор пиёнистадир-да, эътибор берманг. Бунақалар келиб чақирса, уйда эрим йўқ, денг. Хўп, ишим жуда кўп эди, узр. Болаларни ўпиб қўйинг.
Саидвафо савдо дўконига ҳам оғзи ярим очиқ ҳолатда кириб борди. Уни тахминан қирқ ёшлар чамасидаги дўкондор йигит мулойимлик билан кутиб олди.
– Келинг, тоғажон, ассалому алайкум!
Саидвафонинг аввалига тили айланмай, эшитилар-эшитилмас "С-Салом" деб қўйди.
– Бирор хизмат бормиди, тоғажон?
– Ҳм-м... Меня зовут Саидвафо, – деди томдан тараша тушгандай. – Приехал из России.– Э-э, меҳмонман, денг. Мен ҳозир, – деди дўкондор тўсиқ ортидан чиқиб келиб мўйсафиднинг қўлларидан олди ва тавозе билан яна саломлашди. Сўнгра уни бир стулга ўтқазди-да, чопиб бориб пиёлага чой қуйиб узатди. – Кимникига келдингиз, отахон?
– Ҳм-м..., Касыма знаете?
Дўкондор йигит ўйланиб қолди
– Маҳалламизда бир Қосим ака бўларди. Ўтган йили қазо қилувдилар. Яна Болтакўл маҳалласида бор, қассоб. Ёши нечада?
Саидвафо нохуш гапларни тушунган чоғи, кўзлари ола-кула бўлиб кетди. Наҳотки тўнғич ўғлим ўтган бўлса?
– Саттаров Касым, пятдесять лет.
– Ҳа-ҳа, бу ўша, сойнинг у юзида туради.
Саидвафонинг кўнгли хотиржам тортди. У аввалига катта ўғлини топишга қарор қилди. Бошқа фарзандлари ҳақида сўрамади.
Дўкончи бошини қашиди.
– Ҳм-м. Қосим аканинг Меҳри деган синглиси ҳам бор-а?
Ўрисмижоз мўйсафиднинг чеҳраси ёришди.
– Да – ҳа! – деб қўйди у қувониб.
– У менинг синфдошим.
– У, этот, ҳалиги, где?
– Уми? Қиргулида, домда туради. Шаҳарда катта дўкони бор, Туркияга қатнайди. Бир акаси, Жамол ака ўша ерда дўхтир. Э, тўхтанг, сиз уларга ким бўласиз ўзи?
– Отец.
– Нима дедингиз?
– Ата. Они мои дети. Помогите их найти.
– Ие... Ростданми? Ахир, уларнинг отаси бўлмаган дейишарди-ку!
Дўкончи йигитнинг исми Мўминжон экан. У меҳмоннинг ҳурматини жойига қўйишга ҳаракат қиларди. Ёдига дўкон ёнидаги уй Қосим қассобнинг укаси Камол аканики экани келиб қолди ва "суюнчи" олиш учун уларникига келди. Аммо қўшни аёл ҳозиргина ўша ўрисмижоз киши келиб кетгани, Меҳрихон ҳам тан олмаганини гапириб берди.
– Бўлмаса, у кишини Қосим аканинг олдига юборайинми?
– Ҳа, шундай қилинг. Қосим акам бизга ота ўрнидалар. Эҳтимол, танирлар.
Мўминжон узрини айтиб "Сиз, тоғажон, Қосим аканикига бора қолинг. Қабристон орқали борсангиз, жуда яқин" деб унинг уй манзили ва гўшт дўкони қаердалигини тушунтириб қўйди. Саидвафо тушунди.
Саидвафо болалиги ўтган кўчалар бўйлаб бораркан, йўл бўйи қатор қилиб экилган баланд мирза тераклар гўё худди Низомхўжага ўхшаб "Бай-бай" дегандай бош тебратиб туришарди. Сой бўйига бораверишда қабристон бўлиб, ундан сўқмоқ йўл ўтарди. Дўмпайиб турган қабрлару баъзиларининг тепасига қўйилган ёдгорлик тошларидаги суратлар унинг назарида гўё "Ҳа, келдингми, қаторимизга қўшилавер" дегандай ортидан қараб қолишарди. Саидвафонинг юраги орқага тортиб кетди. Тезроқ ўтиб кетиш учун қадамини тезлатди, лекин негадир йўли унмаётгандай, руҳлар оёқларидан тортаётгандай туюлаверди. Юраги тез ура бошлади. Яхшики, йўлидаги бир қабр олдига қўйилган тахта ўриндиққа дуч келди ва бир оз нафасини ростлаб олмоқчи бўлиб ўтирди. Ҳаяжондан чаккасидан тер оқди ва кепкасини олиб тепакалини артди. Сўнгра ўтирган жойидаги қабртошига разм солди ва ундаги суратни кўриб, бир сапчиб тушди. Тошда ўз акси мунғайиб турарди. Сурат тагига "Саидвафо Саттор ўғли. 1940 йилда туғилган" деб ёзилган ва ўлган санаси кўрсатилмаганди. "Наҳотки бу мен?!" деди у ва қўрқиб кетиб юрагини чангаллади-да, ён томонига йиқилди.
* * *
Саидвафо кўзини очганида ўзини касалхонада кўрди. Ҳамшира қиз севиниб кетди ва бу ҳақда шифокорга хабар бериш учун шошиб хонадан чиқди. Бемор ғаройиб туш кўрганди. Тушида болалиги, ота-онасини ҳам кўрди. Отаси билан боғларда айланиб юришди. Отам мени ўзига чорлаяпти, шекилли. Лекин ўлсам, мени ким кўмаркин? Наҳотки, мени ўлганга чиқариб, қабртош қўйган бўлишса...
Тепасида бир шифокор йигит жилмайиб пайдо бўлди.
– Ассалому алайкум, тузукмисиз, отахон?
Бемор кўзини очиб юмди. Шифокор унинг томир уришини текширди. "Қаерларидир раҳматли отамга ўхшаб кетаркан ё қариндошларданмикин?" деган ўйга борди.
– Исмингиз нима, тоға?
– Саид... – дея олди у.
– Қаерликсиз?
– Маргелан.
– Қабристонга зиёрат қилгани келганмидингиз?
Мўйсафид саволни англамадими, жавоб бермади. Аммо йигит яна сўровда давом этди.
– Юзингиз раҳматли отамни эслатаркан. Мабодо отамга қариндошлик ерингиз йўқми?
Саидвафонинг тили айланмай ётаверди. Тил қурғур на рус, на ўзбек тилига бўйсунишни хоҳларди.
– Майли, дамингизни олинг... Дилфузахон, – деди у ҳамширага мурожаат қилиб.
– Лаббай.
– Бу кишининг касаллик тарихини тўлғазинг. Яқинларини аниқлаб, хабар беринглар, хўпми? "Юрак хуружи" деб ёзинг. Қон босимини ўлчаб, кардиограмма қилинглар.
– Хўп бўлади, Жамол Саидвафоевич!
Саидвафо яна бир сапчиб тушди: Наҳотки, шу йигит ўғлим бўлса?..
Кардиограмма хулосалари қониқарсиз чиқди. Ҳамшира "Касаллик тарихи"ни тўлдириб ўтирарди.
– Фамилиянгиз?
– Сатторов.
– Исмингиз?
– Саидвафо.
– Қизиқ, шифокор акамизники ҳам Сатторов. Сатторов Жамол Саидвафоевич. Тавба, отдошга ўхшайсизлар.
– Туғилган йилингиз? Яшаш жойингиз?
– 1940 год. Новосибирская область Каменаобийский район.
– Нима?! Тушунмадим, сиз хорижликмисиз?
– Нет, я Маргеланский, улица Куштепа, дом 17.
– Ие, вой! Ахир бу Жамол аканинг укаси Камол аканики-ку!
Саидвафо "Ҳа" дегандай қовоқларини кўтариб бош ирғаб қўйди. Ҳамшира қиз ҳайрон бўлиб Жамол Саидвафоевичнинг ҳузурига қараб чопди.
– Ҳа, Дилфузахон, тинчликми?
Дилфуза "Касаллик тарихи"ни қўлига тутқазди. Уни ўқиб Жамолнинг эси оғиб юмшоқ ўриндиққа ўтириб қолди ва дарҳол Қосим акасининг телефон рақамини тера бошлади.
– Алло, ҳа, Жамол, тинчликми?
– Йўқ!.. Тинчликмас!
– Ие, нима гап?
– Сиз отамни ўлган дегандингиз-а? – сўради у ҳаяжон билан.
– Ҳа, нима эди?
– Бир беморни олиб келишувди. Худди отамга ўхшаркан.
– Нима бўпти? Одам одамга ўхшайди-да. Эсингда борми? Анави раҳматли қизиқчи бор эди-ку, Ҳожибой Тожибой деган. Ўша бир марта "Ўхшаш чеҳралар" деган танлов эълон қилиб, ўзига ўхшаганларнинг тўққизтасини йиққанди.
– Э, йўқ...
– Тўхтаб тур. Гапимни гапириб олай. Кейин саҳнада турган чеҳрадошларга қараб "Мана, кўринглар, менинг отам киракаш бўлган. Бошқа вилоятларда ойлаб қолиб кетарди" деган. Бизнинг отамиз ҳам ёшлигида шўхроқ бўлгандир-да, – деди у ва аскияга олиб хохолаб кулиб юборди.
– Майли, сизнингча бўла қолсин. Мен сизга унинг шахсий анкетасини ўқиб берайинми?
– Хўп, ўқи.
– Сатторов Саидвафо, 1940 йилда туғилган. Уй манзили: Марғилон шаҳар Қўштепа кўчаси, 17. Бу сизга бирор нимани эслатадими?
– Ҳа. Бу уй отамнинг, кейин Камолнинг уйи-ку. Ёпирай... Бўлиши мумкинмас. Наҳотки, у тирик!
– Энди бу ёғини эшитинг. Мен ҳам сизни бир аския қилайинми?
– Тавба-тавба. Бу жуда ғалати-ку, хўш-хўш?
– У сизникига қабристон орқали кетаётиб йўлда ўз қабрига дуч келган ва юраги хуруж қилиб ўзидан кетиб қолган. Уни болалар кўриб қолишибди.
– Ёпирай!..
– Сиз бўлса, бизни ишонтиргандингиз! Қабртош қўйдиргандингиз!
– Онамиз ўтганларида ҳам келмади-ку, у номард. Қабртош шунчаки бир рамзий тош эди, холос. Мен сизларни, фарзандларимизни тинчлантириш учун, хотира кунлари ота-онани ёдга олиб туришларинг учун шундай қилгандим, – деди Қосим йиғламсираб. – Қирқ йилдаям келадими, ахир! Сизларни боқаман, тарбиялайман, ўқитаман, уйлаб-жойлайман деб ойим билан эзилиб кетдик-ку... У бўлса биздан воз кечди. Йўқ, ука. Мен сендан бу гапни эшитмадим, сен айтмадинг. Менинг учун отам ўлган.
– Энди нима қиламиз?
– Билмадим, ука, билмадим. Тан олсак, муаммо кўпаяди. Дўст-душман ичида кулгига қоламиз. Гап шу, сен кўрмадинг, мен эшитмадим. Эҳтимол, у одам бутунлай бошқа кишидир. Ҳаётда шунақа тасодифлар ҳам бўлиб туради-ку. Биз тан олмаганимиздан кейин у ҳеч нима қилолмайди. Кейин яна ўша келган жойига, ўрис хотинининг олдига кетаверади. Мен у номарднинг манзилини аранг топиб, уч-тўрт марта хат ёзгандим, жавоб бермади. Беш йил аввал ойим ўтганида телеграмма юбордим. Келмади... Тағин ўзинг биласан, ука. Уйингга олиб кетсанг, кетавер.
– Камол, Меҳрига айтайинми?
– Йўқ. Нима қиласан, уларни ҳам безовта қилиб.
– Хўп, – деди Жамол ва оғир хўрсиниб гўшакни қўйиб қўйди.
Унинг рўпарасида Дилфуза ҳайрат билан оғзини ярим очиб турарди.
– Сиз бу ҳақда бировга миқ этманг, хўпми? Боринг, беморга яхшилаб қаранг.
– Ўша Сатторовгами?
– Ҳа!
* * *
Шундай қилиб, фарзандлар оталарини тан олмасликка ўзаро келишишди. Саидвафо кимнинг уйига бош суқмасин, улар "Бизнинг отамиз болалигимизда ўлиб кетган, қабристонда қабри бор" дейишди.
Узоқ юртдан мозор истаб келган Саидвафо аросатда қолди. Нима бўлсам ҳам ўз юртим, мусулмонлар мени кўчага ташлаб қўйишмас. Эҳтимол, фарзандларим бирор кун инсофга келиб мени олиб кетишар. Шу ерда бир кунимни ўтказиб юравераман, деган қарорга келди.
Марғилонсойнинг бўйида одамлар овқат тайёрлаб дам олиб ўтирадиган чойхона ва дала ҳовлилар кўп эди. У ердаги чойхоналар қишин-ёзин одам билан гавжум бўлар ва улардан жуда кўп нон, овқат, мева-чева, ва ҳатто, ичимликлар ҳам ортиб қоларди. Ётиб қолиш ҳам муаммо эмас.
Саидвафо ана шундай чойхоналарнинг бирига чой ташувчи, супуриб-сидирувчи ҳамда тунги қоровул бўлиб ишга тушди. Уни қаровчисини йўқотган "шаҳарлик ўрис чол" деб билишарди. Баъзан "Анави ўрис чол ўзбекчани яхши тушунаркан, жуда ювош экан", деб ҳам қўйишарди.
Ана шундай кунларнинг бирида ёзиб берилган манзилга мувофиқ олтиариқлик Низомхўжа ташриф буюрди ва кўчада ўзи тенгқур, лекин ёшамолроқ бир кишини учратиб қолди. Унинг исми Муталлибжон экан. Саидвафо берган қоғозни кўриб ҳайрон бўлди.
– Чурбанов? Нима ўрисми?
– Йўқ. У хотинининг фамилиясида экан. Асли Сатторов бўлса керак.
– Ие! Бу одам ахир ўтиб кетган-ку.
– Қанақасига?
– Қабристонда қабри бор. Ҳар йили қурбон ҳайитида фарзандларидан бири бу кишини ёдга олиб қурбонлик қилиб туришади. Ишонмасангиз, ана қабристон унчалик узоқмас, олиб боришим мумкин.
– Менга бу қоғозни ўз қўли билан ёзиб берди-ку.
– Тўғри, бу манзилда ҳозир унинг кенжа ўғли туради. Биз маҳалладошмиз. Бирор янги гап бўлганида аллақачон ҳаммага эълон қилган бўларди. Кейин улар ҳаммаси ўзига тўқ, обрў-эътиборли одамлар. Оталарини ҳеч қачон кўчага ташлаб қўйишмайди.
– Аниқ йўқми?
– Бўлмаса, юринг, катта ўғиллари Қосимникига борамиз. Кейин ўша томондаги сой бўйидаги чойхонада бизнинг гапимиз бор. Бугун менинг навбатим. Бирга-бирга ош тайёрлаймиз, масалани ҳал қиламиз.
– Саидвафони топсак, уни ҳам ўша ерга чақира қоламиз, бўлмасам.
– Мен тайёрлаган паловни еган марҳумлар ҳам тирилиб кетади.
– Йўғ-е!
– Ишонаверинг. Кепқопсиз, энди меҳмонимиз бўласиз-да. Россияда кўрган-кечирганларингизни маҳалладошларга гапириб берасиз, хўпми?
– Хўп-хўп. Лекин менга анави ошнамни топиб берсангиз, бўлгани.
– Айтмоқчи, чойхонага Камолжон ҳам боради. Ана шу раҳматли ошнангизнинг ўғли. Қоғозни кўрсатасиз, қалай?
– Яхши. Шунақа қиламиз, бўлмасам, – деди ҳожи севиниб.
Чойхонага келишди. Кенг-мўл, ялпайиб ўтирадиган сўрига жойлашишди. Мезбон меҳмоннинг ҳурматини жойига қўйиб, уни тўрга ўтқазди, ёнбошига лўлаболишлардан қўйди.
– Мени жа эркалатиб юбордингиз-ку, Муталлибжон.
– Ҳа энди, бир келиб қолибсиз-да. Қалай, Олтиариқлар тинчми?
– Раҳмат, худога шукр.
– Бу йил узумлар қалай? Қишга сақлаб қўйишяптими?
– Ҳа. Сақлаганлар кам бўлишмаяпти. Эккандан кўра сақлаганлар кўп даромад олаяпти.
– Олтиариқликларни миришкор десак, тадбиркор ҳам экан-да, а?
– Бир қўшним бир гектарли узумзорини пленка билан ўраб устига поя ташлаб қўйди. Ҳосили шундоқ ишкомида турибди.
– Нима, музлаб қолмайдими?
– Йўқ, ичида йигирмата қўй боқяпти. Қўй нафаси, танасидан чиққан ҳарорат эвазига узум бемалол март ойигача туравераркан.
– Йўғ-е! Э, қойил! – деб юборди Муталлиб ва қаёққадир қичқирди. – Эй дядя, қозон готовьте, я сейчас приду!
– Кимга айтаяпсиз? – сўради Низомхўжа аланглаб.
– Ҳа, бир ўрис чол. Бечорани болалари ташлаб кетган, шекилли, шу ерда яшаб юрибди. Чойхоначи Икромжоннинг раҳми келибди.
– Ҳа, бу ўрис миллатида одат шунақа экан-да. Уларда ота-она билан фарзандлар ўртасида меҳр-оқибат йўқ ҳисоб. Учирма бўлдими, ташлаб кетавераркан. Худога шукр, бу қусур бизнинг миллатимизга хос эмас.
– Бўпти, сиз, отахон, манави чойни майдалаб ўтиринг. Ҳозир маҳалладош ўртоқлар ҳам келиб қолишади.
– Анави айтган Камолжон келиб қолармикин, ишқилиб.
– Ҳа, келади.
– У қаерда ишлайди?
– Коллежда муаллим. Акаси Жамол дўхтир, катта акалари – Қосимжон қассоб. Тағин Меҳрихон деган сингиллари бор – катта савдогар у.
– Ҳа. Улар тўғрисида менга айтувди.
– Ким?
– Ким бўларди, Саидвафо-да.
– Ўлган одам-а? Жа опқочаркансиз-да, ҳожи ака, – деди Муталлибжон ва ошхона томон шошиб кетаркан "Ҳой, дядяжон! Ўтин давай, ўтин!" деб қичқириб қўйди.
Уч-тўрт йигитлар келиб дастурхон тузай бошлашди. Бир оз ҳангомалашиб ўтиришгач, Низомхўжа палов тайёрланишини томоша қилиш учун қозон бошига борди.
– Ўҳ-ҳў, жуда бўпти-ку, а. Паловга жа уста экансиз Муталлибжон.
– Ҳа энди, бу миллий таомимиз-да. Ҳар қандай ўзбек паловни ейишдан ташқари уни тайёрлашниям билиши керак.
Шу маҳал бир қучоқ ёрилган ўтинни кўтариб "Дядя" келиб қолди ва Низомхўжани кўриб, қўлидагилар шарақлаб тушиб кетди.
– Ие, Саидвафо-ку бу! Учратган жойимни қаранг-а!
Улар худди эски қадрдонлардай қучоқлашиб кўришишди. Муталлибжон ҳайратдан ёқа ушлади. Чунки у ўлган одамнинг тирилганини ҳаётида биринчи марта кўриши эди. "Ё астағфируллоҳ! Бу ёғи қизиқ бўлди-ку. Бу ўрис чол наҳотки Камолжоннинг отаси бўлса. Нега уни шу пайтгача билишмади? Уйига олиб кетишмади? Тағин "ўрисларда меҳр-оқибат йўқ", деймиз. Буни қандай тушунса бўлади?"
Муталлибжон ана шундай ғайриоддий хаёллар оғушида турганди, шу маҳал "Эҳ-ҳе! Ҳорманглар!" дея давра олдида Камол пайдо бўлди. Икки қария бўлса ярим ўрисчалаб ўчоқ олдида гурунглашиб туришарди. Шу маҳал Камолжон "Эй, дядя, давай, нам чай неси!" дея қичқирди. Муталлибжон ер ёрилмадию, ерга кириб кетмади ва югуриб Камолнинг ёнига борди-да, у билан қўл беришиб, аста бир четга имлади.
– Ҳа, тинчликми, қўшни?
– Ҳозир сиз "Чой олиб кел", деб буюрган киши ким бўларкан, биласизми?
– "Ўрис чол"ми, йўқ.
– Сизнинг отангиз, – деди у дабдурустдан.
Камолнинг ранги қув ўчди.
– Қўйсангиз-чи, ҳазиллашманг-ей!
– Ана боринг, сўранг. Анави ҳожи ака билан улар Россиядан автобусда бирга келишган экан.
Камол нима қиларини билмай турган жойида қотиб қолди.
Муталлиб кета бошлади. Камол уни тўхтатиб қолди.
– Тўхтанг, Муталлиб ака. Бу гапни ҳеч кимга айтмай туринг, илтимос. Мен тезда Қосим акамга хабар берай. Бир куни уйим олдида ўралашиб турганига кўзим тушганди. Танимабман. Наҳотки, Қосим акам бундан бехабар бўлса...
– Майли, боринг, ука. Лекин отани бундай маҳалла-кўй олдида хўрлатиб қўйиш яхшимас. Обрў-эътиборингизга путур етади-я.
– Бу ерда бир гап борга ўхшайди. Хуллас, мен кетдим, келишдик-а?
– Хўп. Бирор кун отангиз топилганини нишонлармиз, ахир.
– Албатта! Мен кетдим.
– Кўришиб қўймайсизми?
– Кейин... Тушунасиз-ку! Катта акам нима деркин? Аввал олдиларидан ўтай.
– Ҳа, майли-майли. Лекин ошга келинг, хўпми?
Муталлибжон Низомхўжанинг олдига борди-да, қулоғига шипшиди: "Илтимос қилишди. Ҳозирча Саидвафо ака ҳақида ҳеч кимга айтмай турарканмиз".
– Нега? – сўради ҳожи бобо.
– Ака-укалар ўзаро маслаҳатлашиб олишаркан.
– Бўлмаса, уларнинг қарорини ўзингиз менга билиб берасиз. Мабодо тан олишмаса, бу ошнамни мен олиб кета қоламан. Қаранг, бу ерда жа хор бўлибди-ку, а?
– Хўп. Камолжон катта акасининг олдига кетди. Қайтишини кутамиз.
– Келишдик.
Аммо Камол ошга келмади. Камолнинг бирор зарур иши чиқиб қолганга йўйишди. Низомхўжа Муталлибжонга маъноли нигоҳ ташлади.
– Сизлар бемалол. Мен ҳозир бир жойга ўтиб келаман, – деди у ўрнидан қўзғалиб.
– Майли, мен бўлмаса, анави "ўрис чол" билан гурунглашиб тураман.
– У киши билан жа чиқишиб қолдиларингми, дейман-а, меҳмон? – деди ошхўрлардан бири.
– Ҳа, эски танишим, – деб қўя қолди ҳожи бобо.
Муталлибжондан ҳадеганда дарак бўлавермади. Саидвафо бу орада чақирган бошқа сўриларга ҳам хизмат қилиб юрди. Оқшом чўкарди. Сой сувининг бетўхтов оқиши кўнгилга хотиржамлик бағишлар, у гўё тез ўтиб бораётган инсон умрига ўхшарди. "Тавба, – деб қўйди Низомхўжа қўлидаги чойдан бўшаган пиёлага ва оқин сув тўлқинларига қараб. – Бир пиёла чой ичиб бўлингунча қанча сувлар оқиб кетади..."
Гапдошлар турли баҳоналарни айтиб бир-бир ўрниларидан туриб тарқалишди. Гап берувчининг бедараклиги ва меҳмон борлигидан хижолат чекишарди. Шу йўсинда қолган охирги тўрт кишига ҳожи бобонинг ўзи дуо берди.
– Муталлибжонникида қоларсиз, меҳмон?
– Ҳа-ҳа, бир оз ишимиз бор эди, узр.
– Унда эртага кўришармиз?
– Ҳа-ҳа, албатта. Хуш кўрдик, яхши боринглар, раҳмат.
Ҳамма кетгач, ниҳоят Муталлибжоннинг қораси кўринди. Унинг ранги оқарган, авзойи бузуқ эди. У сўрига ўтирди-да, тиззасини шапиллатиб бир уриб қўйди.
– Бу қанақа одамлар-а, отахон?
– Ҳа, тинчликми?
– Тан олгилари келмаяпти-ку.
– Нимани?
– Отани-да. Борсам, Қосим аканикига ҳамма оғайнилар, келинлар, кейин анави қизи Меҳри йиғилишиб, тортишиб ўтиришган экан. Бирови "Шу пайтгача қай гўрда юрган экан" деса, бошқаси "Шарти кетиб, парти қолгани учун ўрис хотини ҳайдаган. Охири энди бўйнини эгиб келибди-да, номард", дейди. Хуллас, "Бизга меҳр-оқибат қилмаган бундай отанинг кераги йўқ. Агар уни ҳозир тан олсак, эл-юрт олдида шарманда бўламиз. Бизга ўзидан кўра, қабристонда турган тоши азиз", дейишди. Ана шунақа гаплар...
– Оббо муттаҳамлар-ей. Саидвафодаям айб бор-да. Лекин нима бўлсаям оталари-ку. "Отанг чўчқа бўлса, бойлаб боқ", дейдилар. Наҳотки, битта нон, бир коса овқат бериб туришга арзимаса.
– Хуллас, бошим қотди. Бекорга аралашган эканман.
– Нима, бутунлай воз кечишдими?
– Йўқ. Қосим аканинг томорқасининг этагидаги чорбоғ томонга чиқаверишда бир бузилмай, боболаридан қолган эски уйи бормиш. Тўрт сотихча жой кириш-чиқишиям орқа томондан, алоҳидамиш. Чолга ўша эски уйни жой қилиб берадиган, нон-озиғидан хабар олиб турадиган бўлишди. Лекин ота сифатида эмас, бир боқувчисини йўқотган мусофир сифатида. "Бориб айтинг, хоҳласа шу, бўлмаса ўзи билади. Лекин бу ҳақда ҳеч кимга овоза қилманг", деб илтимос қилишди.
– Хайрият, шунисигаям шукр. Уларниям тўғри тушуниш керак. Кейин-кейин кўз кўзга тушиб, меҳр туғилса, ажабмас.
– Майли. Бир оз вақт керак. Саидвафонинг ўзидан сўраб кўрайин-чи, агар хоҳласа, уни олиб кетиб, узум боғимга қоровул қилиб қўярдим.
Шундан сўнг мўйсафид ошхонада уймалашиб юрган Саидвафонинг олдига борди. Аммо фарзандлари орасида бўлиб ўтган можаро ҳақида оғиз очмади ва ўзи билан бирга кетишни таклиф қилди.
– Юқ, – дея эътироз билдирди у. – Ман шунда туғилди, шунда ўлган. Никуда не поеду.
– Бу ер сизга тўғри келмайди. Одамлар таниб-билиб қолишса, гап-сўз кўпаяди. Фарзандларингизнинг обрў-эътиборларига путур етади-ку!
Саидвафо бир оз ўйланиб қолди. Ошнасининг гапида жон бор эди. Чойхонада бир умр "Ўрис чол" бўлиб юриб бўлмайди. Касал бўлиб ётиб қолиши бор. Аммо хотини Ларисанинг бу ерда бир истаги амалга ошган: мусулмон мозорида ўз жойи ва тоши бор. У ана шу "бебаҳо бойлиги"ни шу тобда Низомхўжага кўрсатгиси келдими, уни бир жойга бориб келишга ундади:
– Пошли, в одну место сходим.
– Қаёққа?.. Ҳой, Муталлибжон! Биз бир жойга ўтиб келарканмиз!
– Бирга ўтамиз. Мана ҳозир! – деди у.
Саидвафо уларни қабристонга бошлаб борди. Низомхўжа ошнасининг бу ҳаракатидан мамнун бўлди. "Хайрият, анчагина эси кириб қолган кўринади. Ўтган авлод-аждодлари, хотинини ёдга олгиси келган, шекилли. Майли, уларнинг руҳи покларига бир Қуръон тиловат қилиб қўямиз".
Саидвафо уларни юраги хуруж қилган жойга бошлаб борди ва